اورموآذربايجانين گؤز ببگي دير
BATI AZƏRBAYCAN WEST AZARBAIJAN
تاريخ : سه شنبه 19 مهر 1390 | یازار : آيتام اورمولو

گيره سونلو ، كيره سونلو ويا كوره سونلو توركمن-اوغوز توپلومو آذربايجانين خوي، سالماس و اورمييه بؤلگه لرينده، اورمييه گؤلونون باتي قيسميندا ياشاماقداديرلار. گوني آذربايجاندا بو توپلومون قارادنيزين گيره سون بؤلگه سيندن گلديكلري قناعتي حاكيمدير. چپني توركمنلريندنديرلر. مذهبلري جعفري ويا حنفي دئييل شافعي ديرلر . لهجه لري قارادنيز و تبريز توركجه سي آراسيندا بير كاراكتئر داشييير. 

       شافعي اولمالارينا رغمن گيره سونلولاردا 12 ايمام و محرمليك كولتلري اولدوقجا گوجلودور. بو ايكي كولت، جعفري اينانجلي توركلرين ياشاديقلاري آنادولوداكي جعفري اولمايان قونشولاريندا دا جانليليغيني قيسمن موحافيظه  ائتمكده دير. بو جانليليق گئچميشده داها گوجلو ايميش. شافعي ليك توركمن توركلري آراسيندا چوخ گؤرولمز. دوغو آنادولودا بير قيسيم كيرمانچ و زازالار آراسيندا گؤرولور. قوزئي عيراقدا اربيل و كركوك يؤره سي نين بير قيسيم توركمنلري آراسيندا شافعي اينانجلي عشيرتلر واردير. بو دوروم سونني اينانجلي اولان عوثمانلي و شيعه اينانجلي اولان ايران توركلويو آراسيندا ياشانان بير سيخيشميشليغين سونوجو، بيرليكده ياشاديقلاري باهتينان و بارزان شافعي عشيرتلريندن ده ائتكيلنه رك، شافعي اولدوقلاري شكلينده ايضاح ائديلمكده دير. گونئي آذربايجان آيديني نين قناعتينه گؤره گيره سون بويونون آنادولوداكي قسيمي ده بيرنئچه يوز اولينه قدر علوي اينانجلي ايدي. توركييه چپنيلري نين بعضي كسيملري نين هله علوي اينانجلي اولدوقلاري گؤروشونون يانيندا، چپنيلرين اسكي علويلر اولدوقلاري گؤروشونو ساوونانلار دا واردير.  

       توركييه ده اوغوزلارين ان يئتكيلي اوزمان آدي بو آدلي اثرين يازاري رحمتلي فاروق سومردير. بو اثرده گيره سون يؤره سي چپنيلري دوغال اولاراق يئر آلماقدادير. آنجاق، آد بير بوي آدي  اولاراق ذيكر ائديلمه مكده دير. بؤلگه چپنيليغيني اينجه لين عالي چليك ده گيره سون چپنيلريني اوزون بويلو آنلاتيركن اونلارين بير بوي اولدوقلاريني بليرتمه مكده دير. عوثمانلي ايمپاراتورلوغونداكي اويماق، عشيرت و جماعتلري آنلاتيركن جودت توركاي گيره سونلولاري ذيكرائتمه مكده دير. اساسن قونوموز گيره سونلولار توپلومونا گيره سون شهري نين ويا بو توپلومون آنيلان شهره آد وئرميش اولماسي دئييلدير. بيز گوني آذربايجانداكي گيره سون ويا كيره سون چپني توركمنلري نين خالق اينانجلاري اوزرينده دوراجاغيق.

       گيره سونلولاردا اوزاق بير يئردن كؤيونه گلن بيريسي، ائوينه گئتمه دن اول ايلكين مزارليغا گئدر. اورادا ياتماقدا اولان عاييله سيندن بويوكلري زيارت ائدر. زيارت ائتديگي مزارلارين توپراغيندان بير پارچا آليپ آغزينا آتار. بو اويقولاما  " آتا كولتو "  ايله ايلگيليدير. آتا روحلارينا سايقيلي داورانماق تورك اينانج سيستمينده اؤنملي بير يئر توتار. گلنكسل ايسلامين تظاهورلريندن اولان بو اويقولاما تورك خالقلاري آراسيندا چوخ يايقيندير و گؤك تورك دؤنمينه قدر اوزانان بير اويقولاما درينليگي واردير. گؤك تورك دؤنمينده ايلين موعيين زامانلاريندا آتا روحلارينا قوربان كسيليردي. هله ده، آنادولودا قوربان بايراملاريندا اؤلموش آنا بابالار اوچون ده قوربان كسيلديگي اولور. ائوليليك عرفه سينده گنجلر، اولو قبيرلره بيرليكده گئدر، گؤچموش عاييله بؤيوكلريني ده زيارت ائدرلر. عسكرليك، يوكسك تحصيل و بنزري ندنلرله غوربته چيخانلار اجداد قبيرلريني زيارت ائدرلر. ائله جه، عرفه گونلري گؤچموش بؤيوكلردن باشلاناراق قبيرلر زيارت ائديلير. قاراپاپاق توركلرينده شامپييونا كيمي اؤنملي ياريشمالارا گيرن  اسپورچولار قارشيلاشمادان اول و سونرا آتا مزارلاريني زيارت ائدرلر. آتا روحلاري نين اؤلومون قيرخي چيخينجايا قدر و هر جوما خانه لريني زيارت ائتديكلرينه اينانيلير بو وسيله ايله ده خئيير ايشله نير.  

       سالماسدا ياشايان گيره سونلو و ديگر تورك كسيملرينده كي  بير دبه (گلنكه) گؤره بير عاييله دن اؤلوم اولسا، او عاييله دن قوهوم-قارداش اؤلومدن قورونماق اوچون  " قادا قورباني "  دئيه آدلانديريلان بير قويون كسيله رك قوربان ائديلير. بو قوربانين باشي، جيگرلري و ايشكمبه سي مزارليغا گؤمولور، اتي يوخسول عاييله لره پايلاشديريلير، اؤلو صاحيبي بو اتدن يئمز. بئلجه اؤلومدن قورونولدوغونا اينانيلير.

       آنادولودا  " قاداني آلسين " ،  " قادا-بلاني ساوسين "  دئيه بير ايفاده واردير. گله جك ويا گليب گئچميش گؤرونمه ين بير ترسليك اوچون قوللانيلير. صدقه وئريلير ويا بير قوربان كسيلير، خئيير ايشله نير. آداق قوربانين اتيني آنادولو توركلري ده يئمزلر. يانيلماييرساق، بيزه گؤره بو اويقولامانين ماهييتينده اؤلومو ايفا ائدن گوجه ياپيلميش بير قورونما ويا قورتولما بورجونون اؤدنمه سي واردير.    

       گيره سون چپني توركلرينده توي-دويونلرده بير گنج گلينين قارشيسينا گئچر الينده توتماقدا اولدوغو يومورتلايان تويوغو اويناداراق اوينار. آيريجا قيز ائوي، گلينله بيرليكده اونون يئني ائوينه يومورتلايان بير تويوق هديه ائدر. بونونلا گلينين ايلريده چوخ اوشاقلي بير آنا اولاجاغينا اينانيلير. اينانجا گؤره تويوق-يومورتا، دؤلون، زوررييتين رمزيدير. آنادولو و ساير تورك ائللرينده يومورتا و تويوقلا ايلگيلي چوخ اينانج واردير. دوغو آنادولودا گلين يئني ائوي نين ائشيگيندن گيرمه دن اول، ائوين دووارينا وورولاراق بير يومورتانين قيريلماسي ساغلانير، يومورتا نظرليكلردا قوللانيلير. قارا تويوق ايسه بويو پوزمادا و خالق حكيمليگينده قوللانيلير. 

        گيره سونلولاردا ياتيلي قوناقلارين چابوق گيتمه سيني ساغلاماق اوچون بعضي اويقولامالار ياپيلير. قوناقلارين اوتوردوغو يئره دوز تؤكولور. بو اينانج سالماسين ديگر تورك خالقلاريندا دا واردير. آنادولودا چابوق گئتمه سي ايسته نيلن قوناغين آياق قابيسي نين ايچينه دوز تؤكولور. گليشيندن ممنون اولونمايان قوناقلارين چيخارديغي آياق قابيلار دوزلتيلمز. 

  دوز، تورك خالق اينانجلاريندا اؤنملي بير يئر توتار.  " دوز – چؤرك حاققي "  نا اينانيلير. دوزون اوزرينه آند ايچيلير. دوز دا چؤرك كيمي نئعمت ساييلير آياقلانماز. مولودلاردا سو كيمي دوز دا اوخودولور. صدقه اولاراق وئريلن دوز قادا بلا ساوار. بويو(جادي) پوزمادا دا دوز قوللانيلير. قاراقالپاقيستاندا، تاتاريستاندا و باشكورديستاندا قوناق، ائوين ويا كؤيون ائشيگينده دوز چؤركله قارشيلانير. 

       گيره سونلولاردا گنج قيزلار قيسمتلري نين آچيلماسي اوچون ايمامزادالارا گئدرلر. بو زيارتلرده؛ 

   " ايمامزاده داغلاري  

  ياشيلدي  ياپراقلاري 

  آللاه موراديم وئرسين 

  آچيلان آيين اورتاسي "  

  دؤرتلوغو اوخونور. بو دؤرتلويون آنادولو، اربيل ،‌كركوك، ناخچيوان، داغيستان (دربند)دا  وارييانتلاري واردير. بو تثپيتده  " داغ كولتو "  ايله  " آتا - ارواح"  كولتو بير آرادا يئر آلميشدير. تورك خالق كولتورونده اولو ذاتلار، پيرلر داغلارا آدلاريني وئريرلر. بو تثپيتده ايمامزاده داغلارا آديني وئرميشدير.   

       گونئي آذربايجانين سالماس توركلرينده نظر وورانين (گؤز ديميش اولان كيمسه نين) نظري نين گئدريلمه سي اوچون، نظرله يه نين باشماغيندان بير پارچا كسيله رك اوزركليك اوتو ايله بيرليكده يانديريلير و توستوسو چيخاريلير. آنادولودا نظر ائتيگيندن شوبهه ائديلن شخصين پالتاريندان گيزليجه بير پارچا كسيلير و بو پارچا يانديريلير. نظردَين شخصين بونون توستوسونه توتولاراق نظرين تداوي اولاجاغينا اينانيلير. بعضن شوبهه لي شخصين ساييسي آرتينجا چوخ ساييدا كيمسه نين پالتاريندان، مثلن انتاريسي نين قاتلانيلميش اتگي نين اوجوندان بير پاچا كسيلير. بو اويقولاما گيره سونلو چپني توركمنلرينده ده واردير.  

       گيره سونلولاردا اوشاغي نظردن قوروماق اوچون چشيدلي وسيله لرله اوشاقلارا  " قويون گؤز، آدام گؤز، پيشيك گؤز، ايت گؤز هامي نين گؤزو چاتلاسين پاتلاسين "  دئيلير. بو اينانجدا ساده جه اينسانلارين دئييل، ديگر جانليلارين دا گؤزلري نين دَيه بيلجگي وارساييلير. دوغو آنادولودا اوشاغين قيرخي، چشيدلي جانلي ياورولاري نين قيرخي ايله قاريشيب اوشاق ضرر گؤرمه سين دئيه بو حيئوانلارين آدلاري ياپيلان افسوندا تك تك ساييلير. 

    گيره سون توركلرينده ماوي-گؤي گؤزون اؤنميني بليرتن بير سؤز واردير.  " آلا گؤزو ايت دوغار، قورد دا دوغار، شرط اودور كي گؤي گؤز دوغا "  گؤزو آلا اولان ياورويو بوتون جانليلار دوغورابيلير. اؤنملي اولان ماوي-ياشيل گؤزلو اولان دوغومو ياپابيلمكده دير. گؤي گؤز نادير اولور چوخ اؤنمسه نير. ماوي گؤز آنادولو توركلرينده ده اؤنمسه نير. ماوي گؤزلويه نظر چتين دگر، ماوي گؤزلونون نظري چابوق دگر. ماوي گؤزلويه بويو گئچمز، بعضي بويو ياپيمي و دفينه آرامالاريندا ماوي گؤزلو اوشاقلار قوللانيلير. گؤك ماويدير، اولودور. ماوي گؤزلوده بير تاخيم سيرر گوجلرين اولدوغونا اينانيلير.  

 

        دومبولو، آفشار، بايات و گيره سونلو تورك بويلاري نين ياشاديغي گوني آذربايجانين خوي بؤلگه سينده چيلله گئجه سي - آخشامي گوز فصلي نين سونوندا ان اوزون گونون گئجه سينده قيشين ايلك 40 گونو بؤيوك چيلله؛ ايكينجي قيرخ گون، كيچيك چيله دير. قيش فصلي اوچون ساخلانان ميوه، چرز، شيرني چيخاريلير.  " چيلله سوفراسي " نا حالوا، پشمك ، باسليق ، نوغول ، قارپيز، نار، قاوون، آرمود، آلما، هئيوا، بادام، جويز، كيشميش، نوخود، پيتتاق (پاتلاق مكه)، قاوورقا قويولور. قارپيز، سوفرانين گلينيدير. بونا  " چيلله قارپيزي "  دئيلير.     

  چيلله ده يئني گلين و آداخليلارا عاييله لري  " چيلله پايي "  گؤندريرلر. چيلله پايي، هاوا قارالمادان گؤندريلمه ليدير و چيلله پايي يئدي تاباغا قويولور. بونلارا  " چيلله تاباغي "  دئييلير. بو تاباقلار سوسله نيرلر و اوزرلرينه آغ  ويا آل شال چكيلير. بو تاباقلارين هر بيرينه آيري شي قويولور. بير تاباغا قاوون - قارپيز، بيرينه قيرميزيآالما، بيرينه آرمود، بيرينه نار، بيرينه اون و دويو ، بيرينه پالتار بيريسينه ايسه قيزيل و گوموش قويولور. تاباقلاري گتيرن قيز ائوي مراسيمله قارشيلانير. تپسي اوچون اوزرليك يانديريلير. تاباقلار اؤزنله آلينيب قوناق اوتاغينا قويولور. گتيرنلره انعام  وئريلير. انعاملار پول ، يون چوراب، كؤينك وس. اولابيلير. قيز ائوينده شنليك ياپيلير، گلن يئميشلردن قونشولارا پاي وئريلير. اوغلان ائويندن ائرته سي گون قيز ائوينه گلينير. اورادا شادليق ائديلير. بو گلنگي  قوتلامايانين ايل سونونا قدر موتسوز اولاجاغي اينانجي واردير. اينانجا گؤره چيلله موتسوزلوق گتيرير. آداخلي قيزي اولمايانلار بير آغ ساققالين ائوينه گيديب اورادا شادليق ائدر، ناغيل سؤيلر، خاطيره آنلاديرلار. اينانجا گؤره چيلله لر، بؤيوك باجي و كيچيك باجي ايميش و آرالاريندا آتيشيرميشلار، بونلار تمثيلن جانلانديريلير. نيشانلي  قيز اوغلانلار آراسيندا هدييه لشمك بليرلي گونلرده آداخليلاري آنماق آنادولو توركلرينده ده واردير. اؤزبك توركلرينده قيز ائوي دامادا دوققوز تاباقدا دوققوز آيري يييه جك گؤندرير. بونلاري داماد آرخاداشلاري ايله يئير و تاباقلارا پول قويولور.   

خويداكي  گيره سونلو و ديگر تورك بويلاريندا چيلله گئجه سينده كؤسه اويونو اوينانير. كؤسه بير چوباندير. اونا ماكياژ ياپيلير. زوپاسينا زينقيروو بئلينه تاختا قيلينج تاخيلير. او قاپيلاري دولانيب اگلنجه ياپيب هدييه آلير. بئلجه چيلله اگلنجه لري باشلاميش اولور. ائو صاحيبلرينه دوعا ائديلير و نه وئريلير ايسه اونا راضي اولونور. وئرمه ين عاييله لر اوچون ده آللاها دوعا ائديلير. بو آرادا كؤسه نين آوراديني چالارلار، كؤسه، زوپاسييلا چئوره ده كي لره ووراراق ائشي نين يريني اؤيرنمه يه چاليشير. كؤسه موتيفي

 تورك خالق اگلنجه كولتورونون اصلي عونصورلارينداندير. سئييرليك اويونلاريميزدا موطلق كؤسه واردير. بيز، داغيستان، بورچالي، ناخچيوان، اربيلده، كؤسه ايله ايلگيلي تثپيتلر ياپتيق. بالكانلاردا دا كؤسه نين چوخ ياخشي بيلينيب ياشاتيلديغي بيلگيميز  داخيلينده دير. آنادولودا كؤسه و بنزري كؤي سئييرليك اويونلاري نين اسكي تورك اينانجلاري - قام مراسيملري و مودئرن تورك تئاتري نين ايلك آدديملاري اولان قاراگؤز - حاجيوات ايله اولان باغلانتيلاري دا چاليشيلميشدير. بيزه گؤره، سماعلارين دا درينليكلرينده بو شكيلده سئييرليك كؤي اويونلاري ايله باغلانتيلاري واردير.

  گيره سونلو، دومبولو، آوشار و بايات تورك بويلاريندا چيلله گئجه سي بير اوشاق سويا گؤندريلير. بو اوشاق هيچ قونوشمادان سويا گيديب سو گتيرمه ليدير. بو سويو آغ بيرچك (ساچي آغارميش، گون گؤرموش) بير قادين بير قابا دتؤكر. بو اسنادا اوراداكيلر باياتي اوخورلار:  

   " الينده بايدا گلين 

  دوروبدو چايدا گلين 

  تانري مورادين وئرسين 

  آچيلان آيدا گلين "  

كيمي پارچالار اوخونوركن، آغ بيرچك خانيم گنجلرين هر بيريندن مونجوق دويمه توروندن اشيالاري سويا آتار. بونلار باياتي اوخوناراق سودان چيخاريلير. اوخونولان شئعير، اشيا صاحيبي نين فالي اولاراق قبول ائديلير. بو اويقولاما تورك خالقلاري آراسيندا چوخ يايقيندير. بالكانلار، آنادولو، قافقازيا، اورتا دوغو و توركمنيستان تورك خالقلاري طرفيندن بيلينيب اويقولانماقدادير.   

  چيلله اينانجيني نوروز بحثي موناسبتي ايله حالوك چاي اينجه لركن، بو اينانجين ياشاتيلديغي تورك ائللرينه داير بيلگيلره آيرينتيلي اولاراق يئر وئرميشدير.     

  سالماسدا ياشايان گيره سون توركمن عشيرتلرينده بوغداي قاورولوب (قاوورقا) ائوين دامينا، گله جك ايل بركتلي اولماسي اوچون سرپيلير. تورك خالق اينانجلاريندا قاوورقا بير كولتور كوتودور. ائله جه ائوين دامي دا ائله دير. چيخميش ديش داما آتيلير. گلينين باشينا آلما و چرز ائوين داميندان ساچيلير. نوروزدا دامدان منديل سالينير، قاپي كيمي باجا دا دينله نير.    

  گوني آذربايجاندا خيدير نبي گونو، بؤيوك چيلله دن 45 گون سونرا اولور. خيدير نبي ويا خيضير نبي گونو، خيدير پئيغمبرين ديريليب بوتون ائولره اوغراديغينا اينانيلير. آت بئلينده دولانان خيدير نبي داردا قالانلارا يارديم ائدر خئيير و بركت گتيرر. گيره سونلولاردا ياشايان بو اينانج باتي توركلويونون توم ائللرينده واردير. آنادولودا خيضيرين ديريلديگي دئييل، هر زامان گله بيلجگي اينانجي دا واردير. هانسي قيليقدا گلجگي ده بيلينمز. بو اعيتيبارلا  " هر گئجه ني  قدير و هر گله ني خيضير بيل "  دئييلير. بو سؤز هر گئجه ياخشي نييتلره خئييرلره طاليب اول و هيچ كيمسه يه پيس داورانما آنلاميندا سؤيله نيلميش بير سؤزدور. خضير اينانجي آحمت ياشار اوجاق طرفيندن آيرينتيلي اينجه لنميشدير.  

  مؤوسوم تؤرنلري تورك جوغرافياسي نين هر كسيمينده اويقولانماقدادير. قازاق توركلري ايلك ياز گون دؤنومو ايل باشي بايرامينا  " اولوس گون "  ويا  " اولوستين اوليي گون "  (اولوسون اولو گونو) دئمكده دير. تاجئمئن بو مراسيملري؛  

  1. ايلك ياز گون دؤنوم 

  2. خيدره للز (Hıdrellez)

  3. ساياجي / ساييجي - جومالي، گوز تؤرنلري  

  4. قورد گونلري / قورد دويونلري / قورد بايراملاري /قيش تؤرنلري شكلينده تصنيف ائتمكده دير. بيز قاقائوز ائلينده قورد بايراميندا بولوندوق. آيريجا قاقائوز فولكلور موزه سينده بو بايراملا ايلگيلي توخومانلاري اينجله مه ايمكاني ائدينديك.

  آلتي ماييس ويا خيدره للز ، آنادولو، آذربايجان و بولقاريستاندا اولدوغو كيمي بوتون تورك اللرينده بيلينن و اويقولامالاري ايله اينانج يوكلو بير بايرامدير. بو گونون عرفه سينده ائولرين ايچلري تامامن تميزله نير. بايرام گونو پالتار يويولماز. تيكيش تيكيلمز بو دوروم،  " خيدره للز ده ايگنه توتولماز "  دئيه ايفاده ائديلير. بو دؤنمده كيشيلرده ده ايشله مزلر. سافرانبولودا اولدوغو كيمي بولقاريستاندا دا خيدره للز ده داغدان ائوه اودون گتيريلير ايسه ائوه موحقق ايلانين گلجگينه اينانيلير. سافرانبولودا اودون گتيرمه ضرورتي وار ايسه، ايلاندان قورونماق اوچون بعضي اويقولامالار ياپيلير. بونونلا ايلگيلي افسانه لر آنلاديلير. 

  بولقاريستاندا  خيدره للز ده  " گؤجه آشي " ،  " اوت بيده سي "قيميا اؤزل يئمكلر ياپيلير،  " ياغ قوخودولور "  اؤزل يئمكلر ياپيلماسي  خيدره للز بايرامي نين اؤزلليكلريندندير. آنادولو و آذربايجان توركلرينده ده بو اويقولاما واردير. ياغ قوخوتولماسي؛ حالوا قاوورما، پيشي و لوقما ياپما شكلينده دير. بو قوخونون اؤلولرين روحونا گئدجگينه اونلار اوچون  بير نؤوعو خئير- ائحسان اولدوغونا اينانيلير. آنادولودا بو اويقولاما خصوصوصييله جوما گئجه لري و بعضي قنديل گئجه لرينده ياپيلير. اؤلن كيشي نين عاييله سيني سيخ سيخ يوخلاديغينا، اونلارين ياخشي حاللريني گؤرمكله موتلو اولدوغونا اينانيلير. خوصوصن اؤلونون ايلك قيرخ گون ايچريسينده ائوينه گلديگينه اينانيلير. حاولانين اونو قاورولوركن و حالوادان دادانلار گئچميشلرين روحونا فاتيحه اوخورلار. بو حالودان يئددي قونشويا داغيديلار. قنديل گئجه لري حالوا گؤندريلن تاباغي قونشو گئرييه گؤندريركن بو تاباق يويولماز.  خيدره للز ده يومورتا بوياماق، يومورتا توقوشدورماق، آذربايجان و بولقاريستان توركلرينده چوخ يايقين ايكن، آنادولودا دا بعضي بؤلگه لرده راستلانيلير. آنادولودا يومورتا توقوشدورماق صورتييله يومورتا قازانمانين بير تور قومارا گيرديگي اينانجيندان حركتله بو يومورتانين حرام اولدوغو يئييلمه يه جگي  اينانجيندا اولانلار دا واردير. سوغان قابيقلاري سودا قايناديلاراق الده ائديلن بويا ايله يومورتالارين بويانماسينا  " بو بير روس كولتورودور "  دييه رك قارشي چيخانلار دا واردير. آيريجا، سوغان و ساريمساق قابيغي آنادولونون بعضي يئرلرينده اوددا يانديريلماز.  

  بونلارين جينلره عاييد  قيزيل و گوموشلر اولدوغو، بونلاري يانديرانين چارپيلاجاغينا اينانيلير.  

  بولقاريستان توركلرينده خيدره للز ده يانديريلان ياپراق (خزل) لارين كولو، ائولره، آخيرلارا، هينلره، كوملارا سرپيلير. بؤيلجه حئيوانلاري جوتلشمه سي سورعتلنميش اولور اينانجي واردير. بيتليسده، اوجاقدان كول آتيلان هينده  يومورتا وئريمي نين آرتاجاغينا اينانيلير.  

  آنادولودا و آذربايجاندا اولدوغو كيمي بولقاريستاندا دا خيدره للز چشيدلي آدلار آلميش، يؤره لره گؤره ايقليمه باغلي اولاراق تقويم قايميش و نوروز / سولطان نوروز ايله عيني لشديغي ده اولموشدور.  

  بولقاريستاندا ايلك ياز تؤرنلرينه  " قيزيل "  دئييلمه سي ده ايلگينجدير. بركتين، بوللوغون، دؤل توتمانين اؤنم گؤسترديگي بو بايراما قيزيل دئييلميش اولماسي، بيزه  " قيزيل آلما "  اولقوسونو و اوشاق ديلگي ايله  " آلمالي يئرلر "  ده ياتيلماسي اينانجيني خاطيرلادير.  

      آ.تاجئمئنين بولقاريستان توركلريندن ياپديغي تثبيتلر آراسيندا اؤنملي بير خوصوصدا  " قارغا بوتكاهي "  ويا  " قارغا توي/قارغا لاپاسي/ قارغا تؤره نيدير. اساسن بو آدلانديرما باشقورت توركلرينه عاييد اولوب ايلك ياز بايرامي قارشيليغيدير. بو تسپيتين بير بويوتو دا قيزيل دريلي توركلري ايله ايلگيليدير. بيزي هيجانلانديران يؤنو ايسه قارصدا’ ايغدير، ناخچيوان و آذربايجاندا  " دوزلو گليك "  دئيه بيلينن بير چؤرگين سوباي قيزلار طرفيندن يئييليب، سو ايچمه دن ياتيلماسي و آرتان چؤرگين ده پنجره نين ائشيگينه قويولوب بو  چؤرگين قارقالار طرفيندن آلينماسي نين گؤزله نيلمه سيدير. بو گئجه گنج قيزلارا بير اوغلان رؤيادا سو وئرير، بو اوغلان قيزين قيسمتي اولان كيمسه دير. قارغا ايسه دوزلو گليكي آلير و بير طرفه، باجايا دوغرو اوچار، قيزين قيسمتي او يؤره ده او ائوده دير، اينانجي واردير. تورك خالق اينانجلاريندا قارغا موتيفي اولدوقجا گنيش يئر توتار اينجله مه يه دگر.  

   " اوددان آتلانما "  تورك خالقلاري نين اود كولتو ايله ايلگيليدير. راشيد الدين ابوالقاضي باهادير دان ارگنه قون موناسبتي ايله بيليريك. ايلك ياز گون دؤنومونده داغين دمير قسيميني اريتمه يه معتوفدور. قاشقارلي ماحمود دا دميره اولوهييت وئرن تورك بويلاريندان سؤز ائتمكده دير. دميرين بولوندوغو يئره جين-پري نين گيرمه يه جگي اينانجي آنادولو و آذربايجان توركلرينده اولدوغو كيمي بولقاريستان توركلرينده ده واردير.  

      آلتاي تورك خالق اينانجلاريندا دمير و دميرچي كولتونو توپارلاركن آ. تاجئمئن؛ تورك اينانجيندا گؤك اوزو دميرچيسي واردير. او، شامانلارين قودسييتي ساييلير. گؤك دميرچيسي، ياپتيغي مؤعجيزه لي آينالاردان، يئره آتار. يئريوزونده كي  شامانلار، بونلاري آليرلار و شامانليق تاخيملارينا علاوه ائدرلر. شامانلار تورك اينانجينا گؤره، مؤعجيزه يارادان بؤيوك دميرچيلردير. بو اوزدن اونلاردان كؤتو روحلار قورخارلار. دميرچي ده چوخ دفعه خالقي كؤتو روحلاردان و خسته ليك دن  قورويان كيشي ساييلير. بورياتلار و ساخالاردا دمير و دميرچي قوتسال اعيتيباري گؤرورلر. بورادا چوخ كره، دميرچي شاماندان گوجلودور. دميرچي ايسترسه معنوي گوجو ايله شاماني اؤلدوره بيلر. 

  اوودان گئچمك، عاييله فردلريني گئچيرمك، حئيوانلاري و او اشيالاريني اوددان گئچيره رك قوللانماق بئلجه ماددي و معنوي تميزليگه اولاشيلاجاغينا اينانماق بوتون تورك دونياسيندا گؤرولوركن؛ ايلك ياز مراسيملري آذربايجان اؤنجه ليكلي اولاراق بولقاريستان و آنادولونون بعضي يؤره لرينده ده گؤرولور. 

  دميردن ياپيلميش آت نالي ائو و آخيرلاردا نظرليك اولاراق قوللانيلير. آناني آل آرواديندان قوروماق اوچون ياستيغي نين آلتينا قمه، اوراق پارچاسي كيمي دمير اشيا قويولور؛ قيرخي چيخماميش بالالارين قيرخي قاريشماسين دئيه سانجاق دييشديريلير؛ چوخ ياغان ياغيشين دورماسي اوچون اوجاقدان چيخاريلميش دمير ساچ آياغي ائشيگين ديشينا ترسينه آتيلير. خيدره للز ده دنيز كناريندا ساچ آياغيندان آتلانيرسا قيزلارين قيسمتي نين آچيلاجاغينا اينانيلير. حاميله  قادينين ببگي نين جينسييتي دمير قايچي و دمير بيچاقلا تخمين ائديلير. اؤلونون شيشمه مه سي ايچين گؤكسونه دمير پارچاسي قويولور. بيرچوخ يئرده دمير بيچاغين آغزي قاپاتيلاراق  " قورت آغزي "  باغلانير. داماد و گلينه گردك گئجه سي بويو ياپماق اوچون دمير كيليد قاپاتيلير ويا دامادين قاپيسينا دمير ميخ چاخيلير. دمير ميخ بعضي توربه لره آداق آداماق و تداوي اولماق اوچون ده چاخيلير. بيرچوخ يئرده ببگين گؤبك باغي قيزغين دمير ايله كسيلير. آنادولودا  " قارا قازان/ دمير قازان "  قونشويا چوخ وئريلمز.  

  آنلاتييا گؤره، خيضير و ايلياس ايلده  بير دفعه قارشيلاشان ايكي قارداشديلار. او گئجه گونش دوغمادان اؤنجه دوغادا درين بير سسسيزليك حاكيم اولور. او گون قوربانليق قوزولارين بئللري  " ال ال خينالانير "  مونجوق آتما، قيسمت سئچمه ويا باشقا بير شئي ده اولسا اؤرنكلمه لر ياپتيغيميز بؤلگه لرين اوچونده ده گنج قيزلار قيسمتلريني بليرله مك اوچون خيدره للز ده گول آغاجي ديبينده سئچيلميش بير آرخاداشلارينا كوپدن، اوزوك، سيرغا، دويمه كيمي اشيالاريني چكديريرلر.  

  دوغو آنادولونون وارتو، قارلي اووا، ترجان، بينگؤل، ارزينجان، هينيس، آشقاله، كيغي، پولومور، مازگيرت ناظيمييه يؤره لرينده اوجاق آيي نين سون هفته سي ايله شوبات آيي نين ايلك هفته سي آراسيندا  " خضير هفته سي "  قوتلامالاري ياپيلير. بو شؤلنلر بير ميننت و شوكران شؤلنلريدير. خيضير داردا قالان و سيخينتيسي اولانلارا يارديما قوشان اولو بير وارليقدير.  " خيضير "  كلمه سي بسم اله كيمي اينسانلارين آغزيندان دوشمز. او، بوز آتي نين سيرتيندا ايلين و گونون هر ساعاتيندا يارديما مؤحتاج اولانلارين ايمدادينا يتيشر. 

  خيضير هفته سيندا چارشنبه آخشامي گونوندن باشلانيلاراق اوچ گون اوروج توتولور. اوروجون سونو جوما آخشامينا دنك گتيريلير. بو اوروجون سون گونو بوتون ائولرين ايچي ديشي تميزلنميش غسل و طهارت آلينميشدير. آخشام اوستو پيشيريلن چؤركلر داغيديلير. داغيتما ايشله مي، شهيدليكلرده، قوتسال يئرلرده، ياتيرلار و عاييله نين  " آتا "  دورومونداكي فردلري نين مزارلاري باشيندا ياپيلير. آيريجا او زيارتلرينده ده ايكراملاردا بولونولور. زيارتينه گئديلن قوتسال يئرلردن دؤنولوركن، قونشولارا و اوشاقلارا  " خيضير لوقماسي "  داغيديلير. اونلارين خئيير دوعالاري آلينير.  

  خيضير شؤلنلرينده ايفطارا دوغرو قوربانلار كسيله رك فقير فقرايا داغيديلير. كؤي خالقي قروبلار حاليندا قوربان كسيلن ائولره دعوت ائديليب ايفطار يئمكلري توپلو حالدا يئييلير. 

  خيضير شؤلنلري نين مؤحتواسي ايچريسينده  " ايشيق كولتو " ده واردير. جوما آخشامي ائولرين قارانليق يئرلرينه، شهيدليك كيمي قوتلو مزارلارا، آتا قبيرلرينه شام تيكيلير و چيراغلار يانديريلير. بو توردن مكانلارين آيدينلانماسي ايسته نيلير. بو زامان ظرفينده ديني آغيرليقلي صؤحبتلر ياپيلير، ذيكرائديلير. بيلنلردن بعضي مؤمونلر  " بوز آتلي خيضير "  ايله ايلگيلي منكيبه لر آختاريرلار.  

  خيضير شؤلنلري نين بير بؤلومونده ده گلجگي اؤيرنمه ايله ايلگيلي ديني اويقولامالار ياپيلير. سوباي گنجلر گله جكده كيمينله ائولنه جكلريني اؤيرنمك ايسترلرسه، خيضير شؤلنلري نين سون گونو (جوما گونو) سحرين ائركن ساعاتلريندا ديشارييا چيخار، قارلارين اوزرينه ككلردن لوقمالار بوراخيلاراق گؤزتيمه گئچرلر. دوزلو گليكده اولدوغو كيمي قارغالارين لوقمالاري گؤتوردوكلري باجايا گلين گئدجگينه اينانيلير.  

  بو يؤره ده هر قبيله نين  " خيضير گونو "  آيري دير. بو اويقولاما خيضير هفته سي نين اوزاماسيني ساغلار. وارتونون لولان بؤلگه سينده  " كل و اوغلان "  و هارمك بؤلگه سينده  " كل اوغلان "  اويقولامالاري واردير. بونلار آراليق آييندا ياپيلير. كل اوغلانين آغ كئچي قيليندان اوزونجا بير ساققالي و بيغي واردير. باشينا كئچه دن بير بؤرك تاخيليب، شالوار و چكئتينه بوكولموش اوتدان كمر ياپيلير. بورما اوتلاردان بؤركونون اطرافينا ساريق ياپيلير. الينده بير عصا، سيرتيندا بير توربا، يانيندا گنج قادين رولونه چيخميش بير كيشي واردير. بونلارين ائولردن توپلاديقلاري يئيه جكلر پيشيريليب توپلو حالدا يئييلير.  

  علوي اينانجلي موسلومان توركلرده رومي مارتين 17. گونو ايل باشي و بايرام ساييليردي. او گونون گئجه سينده اينسانلار يوخودا ايكن، جانلي جانسيز بوتون طبيعت، بوتون مخلوقات تانرييا سجده ائدر. او گون هركه سين ايلليك  ريذق –روزي  و موقدرراتي نين تعيين ائديلديگينه اينانيليردي. ياپيلاجاق مراسيمه حاضيرليق اولماق اوزره اوجاغين رئيسي اوفاق داشلار توپلار، بو داشلاري ائو پاجاسي نين ديشيندا بير يئره قوياردي. داشلاردان  هر ائو خالقيندان بير صاحيبي واردي. ائرته سي سحر ائركندن او داشلارين آلتي قالديريلير، داشلارين هانسيسي نين آلتينا قيزيل بير بؤجك گيرميش ايسه، او ايل، او اوجاغين ريزقي، او فردين اوزوندن وئريلميش دئيه اينانيليردي. 17 مارت سحري عاييله نين بوتون فردلري آغ -پاك و شيك گئبينير، بايرام ياپاردي. بوتون ائولرده يئمكلر و ضييافتلر ياپيلير. بو شؤلنده كؤيلويه ايكرامدا بولونولور، يئمك مراسيمين سونوندا اؤلولرين روحلارينا فاتيحه اوخونوردو.

      دوغو آنادولودا خصوصيله علوي اينانجلي موسلومان توركلردن زازالاردا مزار قالديرما تعبير ائديلن بير اويقولاما واردير. بونا گؤره ايلك باهاردا مزارليغا گئديلير، اورادا يئمك يئييلير و مزارليق اوناريلير. بو اويقولامانين اؤلونون اؤته كي  علمده كي  حياتي اوچون خئييرلي اولاجاغينا اينانيلير. اويغور، گؤك تورك و هون توركلرينده كي  بنزري اويقولامالارا چوخ اويان بو تدبيقاتدا مزار ايلك شكليندن چيخاريليب كسمه داشلاردان يئنيدن ياپديريلير. هازيران باشلاريندا ياپيلان مزار قالديرمادان سونرا اؤلوب دفن ائديلن يئني اؤلنلرين  " مزار قالديرما "  اويقولاماسي بير سونراكي هازيران آيي باشلاريندا قالير. هازيران آيي نين ايلك هفته سينده قرارلاشديريلان بير گونده قادين، اكيشي، اوغول-اوشاق توم كؤي خالقي ان گوزل گئييملريني گئيه رك توپلوجا مزارليغا گئدرلر. برابرلرينده كسيلن قوربانلاردان اتلر، كلله لر، چرزلر، چؤركلر، تازه پنير و حالوالار ياپيلاراق گؤتورولور. هركس اؤز ياخينلاري نين مزارلاري باشيندا چؤكه رك چيچكلر قويار، مزار داشلاريني اؤپر و گؤز ياشلاري ايله دوعا ائدرلر. كيشيلر مزارلاري داش و سيمان ايله يئنيدن ياپارلار. داها سونرا قوران اوخونور، توپلوجا دوعالار ائديلير. جوما آخشامينا راستلايان بو اويقولاما ايلده  بير دفعه ياپيلير.

  قونو اؤزتله نيله رك سؤيله نه بيلر كي، گيره سونلولار توركمن عشيرتينده ياشاماقدا اولان خالق اينانجلاري گونئي و قوزئي آذربايجان، اورتا دوغو قافقاز، آنادولو و بالكانلار تورك خالق اينانجلاري اعيتيبارييلا بير بوتونلوك ايفاده ائتمكده دير. بو بوتونلوگون درينليكلرينده اورال آلتاي توركلريندن گلمكده اولان تنگريجيليك اينانجي ياتماقداير.  

فاروك سومر، اوغوزلار-توركمنلر تاريخلري، بوي تشكيلاتلاري، دستانلاري، ايستانبول 1992  

  عالي چليك، ترابزون شالپازلاري چپني كولتورو، ترابزون 1999  

  جودت توركاي، عوثمانلي ايمپاراتورلوغوندا اويماق عشيرت و جماعتلر، ايستانبول 1999  

   توحيد ملك زاده ديلمقاني، توركلرده اؤلوم قونوسونا بير باخيش گؤروشو، تبريز 1379 (2001) س. 51-89  

عالي هايدار دده قوربان، آ.گ.ه.  

   ائرمان آلتون، جمالي ريتوه لي و بالكانلارداكي وارياننلاري، آنكارا 1993 ؛ عبدالرحيم دده، باتي تراكيا تورك فولكلورو، آنكارا 1987  

متين آنت، اويون و بويو تورك كولتورونده اويون قاورامي، ايستانبول 1974 شوكرو ائلچين، آنادولو كؤي اورتا اويونلاري، كؤي تيياتروسو، آنكارا 1977، كاميل تويقار، كاراگؤز،كوكلا،اورتا اويونو،اويون متني ياريشماسي، قاراگؤز اويون متينلري، آنكارا 1987  

فواد يؤندملي، مولوي ليكده سماع ائييتيمي، آنكارا 1999؛ موعممر اولودمير، اسكي شهير سماعلاري، آنكارا 1995  

  آمانگول دوردويوا، توركمن مونجوكا آتتيلاري، بيليگ س.1 باهار: 1996 س.89-91   

عبدل الحالوك م.چاي، تورك ارگنه قون بايرامي نوروز، آنكارا:1989  

   ايبراهيم بويزئل  "  ايغدير ناخچيوان و تبريز اوچگه نيده نوروز گلنكلري "  ، نوروز و رنكلر، آنكارا 1996 س،111-121  

  آحمت ياشار اوجاق، ايسلام تورك اينانجلاريندا خيضير ياخود خيضير ايلياس كولتورو، آنكارا 1985  

   آحمت تئجمئن، بولقاريستان توركلري اينانيشلاري ويا تورك كيمليگي، آنكارا 1995  

ياشار كالافات  "  گؤك توركلردن گونوموزه تورك خالق اينانجلاريندا قورد "  اون دؤرد.تورك تاريخ كونگره سي، 9-13 ايلول 2002 آنكارا  

   عالي هايدار دده قوربان، زازالاردا شؤلنلر و تؤرنلر، آنكارا 1994  

عالي هايدار دده قوربان، زازا خالق اينانجلاري، آنكارا 1993 اوكتاي آسلانتاش 

   

  كيتابين آدي.: ايران توركلوگو (ژئوكولتورل بويود)

  كيتابين يازاري.: ياشار كالافات 

  باسيم ايلي.: 2005 يايين ائوي : يئددي تپه يايين ائوي 

  صحيفه.: 131 - 145 

كؤچورن :‌عباس ائلچين

   



گؤنده ر 100 درجه کلوب دات کام گؤنده ر     بؤلوم لر: آذربايجان تاريخي
آرشیو
سون یازی لار
یولداش لار
سایغاج
ایندی بلاق دا : نفر
بوگونون گؤروشو : نفر
دونه نین گؤروشو : نفر
بوتون گؤروش لر : نفر
بو آیین گؤروشو : نفر
باخیش لار :
یازی لار :
یئنیله مه چاغی : .... ..... .... .....
..
Upload Music
..