اشكانيان سرزمينهاي متصرفي خود را به صورت ملوك الطوايفي يا فدراليته ادارهمي كردند و

همين امر هم سبب شد با تضعيف حكومت مركزي سرزمينهاي تابع اينامپراطوري دم از

استقلال بزنند. سرزمين آذربايجان از زمره اين سرزمين هابود. با كشته شدن اردوان در سال 224

ميلادي امپراطوري اشكاني متلاشي گرديدولي تيرداد نامي كه خسرو اشكاني نيز

ناميده مي شود توانست حكومت و استقلالآذربايجان را حفظ نموده و با روميها پيمان

دفاعي ببندد. اردشير موسسساسانيان به تدريج دايره حكومت خود را از استخر فارس

گسترش داده به مرزهايآذربايجان رسيده و به فكر تصرف آذربايجان افتاد. از ديگر

سوي از روميانخواست آسيا و مناطق سوريه و عراق را تخليه نمايند . بعد از عقب نشيني

قشونروم ،خسرو اشكاني شاه آذربايجان در برابر اردشير تنها ماند ولي با اين همه

دست از مقاومت برنداشت. و به ادعاي گيبون ،اين مقاومت بيش از سي سال تمامبه

طول انجاميد. با توجه به سي سال مقاومت خسرو، احتمالاً تصرف آذربايجاندر سال 262

ميلادي يا 263 ميلادي انجام شده است. جكسن نيز معتقد است تصرفآذربايجان در سال 230

ميلادي انجام شده است. اردشير كه نزديكيهاي سلماسرسيده بود سرمست از اين

پيروزي دستور حكاكي نقشي كه حاوي نقش خود اردشير وپسرش و دو تن از سران

محلي كه به احتمال زياد سران آذربايجان باشند داد. اين نقش در كوه «پيرچاوش»

نزديكي آبادي «خان تختي» سلماس حك شده است. ايننقشها كه در ارتفاع حدود 30

متري حك شده است متشكل از دو سوار و در پيادهاست. سواران پادشاهي هستند كه

ظاهراً ايشان را در حال گرفتن تاج از دستپيادگان نشان مي دهد. از مهمترين وقايع

اين دوران،حمله يوليانوس امپراطوررم به آذربايجان در 323 م و تصرف سلماس توسط

قواي رومي مي باشد. نيروهايرومي پس از تصرف سلماس به تاراج آن پرداختند.با

مطالعه نوشته هاي رومياندرمي يابيم سلماس در آن دوران از طرف روميها "جيليا

كوموس" ناميده مي شد. كه به مفهوم سرزمين آباد پر غله مي باشد. از مهمترين

حوادث پس از تصرفآذربايجان توسط ساسانيان ورود تركان خزر و تركان هون به

آذربايجان و سلماسمي باشد كه در تاريخ و تمدن و فرهنگ امروزين سلماس نقش

فراوان دارند . امروزه زبانشناسان ميدانند كلمة هؤده را تحريفي از كلمه خزر مي باشد .

حفاري هاي باستان شناسي در تپه هفتوان سلماس آثاري از اين دوران را بهنمايش مي

گذارد كه جالب ترين آنها دو عدد آينة شيشه اي بي نظيري است كه ازگورهاي (

كورقان ) اوايل دورة ساسانيان در سلماس كشف شده است . اين اشياءامروزه در

موزه بريتانيا نگهداري مي شود. با ظهور اسلام ، سلماس وارد دوراننوين تاريخ و

فرهنگ خويش گرديد . آذربايجان قبل از شكست نهايي ساسانيان بهتصرف اعراب در

آمد چرا كه عُمر در سال 19 ﻫ . ق عتبه بن فرقد سلمي را رابه موصل فرستاد و سال بعد

وي سلماس و اورميه و خوي را تصرف كرد. بلاذري مينويسد: «معاني بن طاووس از

پيروان اهل موصل روايت مي كند اورميه را نيزﻋﺘﺒﺔبن فرقد هنگام جنگهاي موصل

فتح كرد و خراج آن چندي به بيت المال موصلريخته شد و هم اين چنين بود حال حور و

خوي و سلماس. معاني مي گويد: ﻋﺘﺒﺔاورميه را زماني گشود كه ولايت آذربايجان

داشت و اللهُ اعلم.»[2] در سايةاين دين نوظهور ، سلماس صدها شخصيت علمي ، ادبي

و ديني به جامعة گستردةاسلامي تقديم نمود كه دراين نرم افزار به بيوگرافي عده اي

اشاره خواهيم كرد . در سال 20هـ . ق سلماس به تصرف عتبة بن فرقد سردار عرب در

آمده و متعاقبآن جمع كثيري از اعراب مسلمان وارد سلماس و آذربايجان شدند . با

اينحالزبان عربي عليرغم داشتن پشتوانة قوي مذهبي ، نتوانست به زبان تركي مردم

آذربايجان فائق آيد ولي طبيعي است آثار خويش را به عنوان مبادلة دوفرهنگ درزبان

تركي نشان داد كمااينكه اين آثار در زبان عربي نيز ديده ميشود . بااين حال كم كم

زبان و فرهنگ عربي در ميان فرهنگ تركي حل شد ، بطوريكهامروزه هيچ اقليت عربي

در آذربايجان ديده نمي شود . همزمان با قيام بابك ،سلماس و قلاع اطراف آن به تبعيت

وي در آمدند و بدين ترتيب بابك و مردمآذربايجان به مدت حداقل بيست سال متمادي در

برابرقشون اعراب به مقاومتپرداختند ، ليكن اين امرديري نپاييد و بابك توسط اعراب

دستگير و بعداً كشتهشد . صد سال پس از قيام بابك دوباره آذربايجان سعي در

استقلال از بغدادنمود . در اين كوشش ها سلماسيان نيز نقش فراواني داشتند . در تاريخ

ميبينيم سلماس گاه به تصرف سالاريان ،گاه به تصرف حمدانيان در مي آمد

گؤنده ر     بؤلوم لر: آذربايجان تاريخي