ا.م.دياكونوف تاريخ شناس روس مي گويد:تحقيقات پژوهندگان تاريخ ماد صورت يكجانبه داشته است زيرا دانشمندان غرب به تقويت فقط وفقط از نظر نفوذ آرياييها به تاريخ به تاريخ آن كشور اظهار علاقه مي كردند. اين دانشمندان از روي قصد از اهميت اين حقيقت مي كاستند كه پيش از ورود هندو اروپايي هاي صحرا نشين و خانه به دوش، در اراضي مزبور،فرهنگي عالي دولتي متكامل (مثلا در تمدن سرزمين ماننا كه داراي زبان التصاقي بودند)وجود داشته و اين خود در تكامل تاريخي نويسندگان كه سطح رشدشان پست بود،موثر واقع گشت.

بهتر است براي فهم اين مطلب سري به تاريخ  كهن اورميه بزنيم.اگر بخواهيم در مورد تاريخ اروميه بحث كنيم به هزاره هاي قبل از ميلاد مسيح مي رسيم. شهرستان اورميه و اطراف آن به دليل جلگه هاي حاصلخيز و جنگلها و بيشه زارهاي انبوهي كه از منابع تامين تخته و وسايل مورد نياز در ساخت و ساز بود مورد توجه قرار گرفت. غنا و حاصلخيزي اين سرزمين  توجه حاكمان بين النهرين را به خود جلب مي كرد.

در كتيبه هاي سومري (كه داراي زبان التصاقي بودن)اين سرزمين ارتته يا آرتتا ناميده شده است.

هوريان اولين پديد آورندگان تمدن باستاني در آذربايجان غرب: همان طور كه گفته شد سرزمين ارتته در هزاره ي سوم و چهارم پيش از ميلاد به خاطر داشتن منابع طبيعي و جنگلهاي فراوان مورد توجه اقوام مختلف بوده است.

پژوهشهاي اخير نشان مي دهند كه هوريان به عنوان قديميترين ساكنان شناخته شده آذربايجان در هزاره  هاي سوم و دوم  پيش از ميلاد در نواحي غرب و جنوب غربي درياچه اورميه  و اراضي ميان درياچه هاي وان و اورميه ، يعني همان سرزمين ارتته ونواحي غربي تر از آن دولتي تاسيس كرده و تكنولوژي پيشرفته اي داشته اند.

در خصوص زبان هوريان بايد گفت كه آنان اقوامي التصاقي  زبان بوده اند. ژ.ق ماسكن دانشمند تاريخ نگار درباره زبان و منشاء نژادي هوريان چنين مي نويسد:در زمان زميري ليم (1800ق.م)در شمال غربي بين النهرين فرمانروايان سوريه و حلب  با حكومت بابل مناسبات دوستانه اي داشته اند.فقط در شرق  فرات مهاجرين جديدي به نام هوريان نفوذ و گسترش يافتند.انان از مناطق  كوهستاني كه امروزه آذربايجان ناميده مي شود بدانجا آمده بودند.اقوامي كه نه سامي بودند و نه هند واروپايي.

هوريان از اقوام آسيايي بودند و زبانشان جزو گروه زبانهاي  التصاقي بود و بازبان گوتيان و لولوبيان و نيز اورارتوييان شباهت و خويشاوندي داشت.دياكونوف درباره ي زبان هوريان مي نويسد:زبان هوريان با اورارتوئي خويشاوندي نزديكي داشت.

قواعد صرفي زبان هورياني كه تا كنون شناخته سده با قواعد صرفي زبانهاي  معاصر تركي همساني دارد.اين قواعد عبارتند از پسوند حالت انفكاك يا مفعول عنه،،دان،، و پسوند تخصيص يا مفعول فيه ،،دا،، .اين پسوند ها در زبان هورياني و توركي آذري همانند ميباشند.ليكن پساوند مذبور در زبان تركي آذري به مرور زمان به تيعيت از قانون هماهنگي اصوات  به دو شكل ، با حروف صدادار خشن يا خلفي و نازك(داـدهـ دن ) تبديل شده است.طبيعي است كه با وسيع تر شدن آگاهي ها در باره ي زبان هوريان  دامنه ي اين مقايسات نيز گسترده تر خواهد شد.

فرهنگ و هنر:

هوريان داراي تمدني پيشرفته بوده و تاثيري جدي در هنر هم همهي اقوام شرق نزديك بر جا نهاده اند.شباهت و نزديكي مضامين و سبك به كار رفته در آثار هنري اقوام مختلف با آثار هوريان مويد اين امر است/به عنوان مثال پرفسور دايسون ضمن نشان دادن تاثير هنر هورياني در پديد آمدن جام حسنلو كه شهرتي جهاني دارد چنين مينويسد:اين جام ارتباط نزديكي با طرز عقايد و افكار و سنن اقوام هري داشته وبدين لحاظ تاريخ قديميتررابايد براي زمان توليد و ساخت جام در نظر گرفت و دليل خاصي براي انكار نفوذ هنر اقوام هوري در مناطق شمال غربي كه جام حسنلو در اين منطقه ساخته شده وجود نداشته و نفوذ عقايد و افكار و همچنين هنر اين اقوام براي مدت مديدي  از اواخر هزاره دوم تا اوايل هزاره ي اول پيش ميلاد در مكاتيب هنري اين ناحيه تاثير گذاشته و شواهد و مدارك آن موجود ميباشد.

مورتيس وانلون درباره ي حضور هوريان در اطراف درياچه اورميه و رواج نامهاي  هورياني در كنار زبان محلي ميان اهالي منطقه در نيمه نخست هزاره ي دوم ق.م.چنين مينويسد:سفالهاي به دست آمده از تپه حسنلو نشان ميدهد كه اين ناحيه در هزاره ي دوم قبل از ميلاد قسمتي از قلمرو فرهنگي هوريان بوده است.دزر حوزه ي درياچه ي اورميه،پهلو به پهلوي زبان محلي  و متداول در منطقه زاگروس ،نامهاي هوري به كار برده است  شايان ذكر است كه اكنون نيز در اين منطقهروستاهايي به نام هوري وجود دارند.

همچنين محققان بر اساس آثار بدست آمده از حفاريهاي نقاط مختلف در تركيه  يعني قلمرو دولت هاي ،هيت،و ،اورارتو،من جمله هفتوان تپه و بغاز كوي به اين نتيجه رسيده اند كه اقوامي كه دولت هاي هيت و اوراتو را در طول هزاره ي دوم ق.م.آناتولي به وجود آورده اند از همان هوريهايي بوده اند كه در سده هاي پاياني هزاره ي سوم ق.م.از نواحي كوهستاني آذربايجان غربي (ارتته)به آناتولي مهاجرت كرده اند.نظرت .روجئر و س.ژاوكاللاگان از علماي تاريخ شناس در اين باره جالب توجه است:مبداء و منشاءهوريانو منطقه سكونت آنان بين درياچه وان و درياچه اورميه بوده است.ودر آنجا فرهنگ و تمدن هوريان را بنيان نهاده بودند.در سال 1700ق.م. مهاجرتي بزرگ  و گسترده از منطقه ي  كوهستاني درياچه ي وان و زاگروس به وسيله ي هوريان صورت گرفت.آنان كاسيت ها را به بابل راندند ودر بين النهرين به آشور ومصر و سوريه وفلسطين پخش شدند و در آناتولي بعدها دولتهاي هيت و ميتاني را تشكيل دادند.دولت اورارتو آخرين وارث فرهنگ و تمدن اين قوم بوده است.در مصر روابط هوريان با هيكسوسها كاملا مشهود است،مخصوصا نشانه هاي وجود ارابه و اسب وبناي حصار و استحكامات وساختن سنگهاي مذهبي ،جعل،و ساير كارهاي مذهبي هوريان در مصر وربوط به اين زمان است .

همه و يا بخش عمده ي اقوام هورياني به دلايلي كه هنوز دانسته نيست،از نيمه دوم هزاره ي سوم ق.م.از مناطق كوهستاني غرب آذربايجان جنوبي مهجرت نموده و در نقاط مختلف خاور نزديك پراكنده شدند.اين مسئله از آنجا روشن مي گردد كه اولين پس از تاريخ ما به نام و هنر هوريان در آناتولي، ايلام،فلسطين و حتي در مصر بر ميخوريم،ثانيا از همين ايام در بخش غربي درياچه ي اروميه ما نه با نام هوريان بلكه با نام قوم گيلزان مواجه ميشويم.هنوز دانسته نيست كه آيا اينان از طوايف و قبايل هورياني بوده اند كه مهاجرت نكرده و در سرزمين خود بازمانده بودند، يا از اقوام ديگر هستند كه پس از مهاجرت  هوريان به اين منطقه در آمده اند يا اينكه با تحت فشار قرار دادن هوريان، آنان را از ارتته رانده و خود جاي آنان را گرفته اند.البته دكتر ذهتابي توضيح ميدهد كه گيلزانها به احتمال قوي بازماندگان اقوام هورياني بوده اند.

موقعيت جغرافيايي :

شهرستان اورميه با مساحتي در حدود8599كيلومتر مربع در قسمت غربي آذربايجان در جلگه اي به طول 80وبه عرض 40 كيلومتر روي تپه زميني در دامنه كوه سيردر كنار درياچه ي اورميه قرار دارد.

اين شهرستان مركز استان آذربايجان غربي و با شهرهاي سلماس ،اشنويه و نقده و از طرف غرب با كشور تركيه هم مرز ميباشد.

اروميه از لحاظ جغرافيايي و محيط زيست يك محل ايده آل بوده و با توجه به دارا بودن خاك جلگه كشاورزيدر اين شهر از رونق خاص بر خوردار است.در اين شهرستان رودهاي شهر چايي و نازلو چايي و باراندوز چاي و روضه چاي جاري ميباشدكه باعث شكوفايي هرچه بيشتر طبيعت اين شهرستان شده است.شهرستان اورميه با دارا بودن تالابهاي درياچه اورميه تالاب طالب آباد و تالاب گروس  زيستگاه پرنده گان مهاجر بسياري است.از مناطق تاريخي و گردشگري شهرستان اورميه مي توان به مناطق زير اشاره كرد:

 1:درياچه ي اورميه(البته در حال نابود شدن است)

 2: تالاب طالب آباد

3: تالاب گروس

4: بند اروميه

5: نازلو چاي اورميه

6:دره خان (دره شهدا)

7:درياچه مارميشو

8:كوه دالامپر

9:آبشارهاي ـ سلوك ـسولا ديكل ـ دالانپر

10: پيست اسكي خوشاكوه

11: آبگرم ايستي سوو آبگرم هفتابه

تاريخي:

1: مسجد جامع اورميه(قرن  هفت هجري قمري)

2: مسجد سردار ( دوره قاجاريه )

3: مسجد مناره ( دوره قاجاريه)

4: سه گنبد ( دوره ي سلجوقيان)

5 : قلعه ي دم دم (قبل از اسلام)

6: بخشي قلعه (ظروف پيدا شده متعلق  به دوران ساساني)

7: تپه معروف نازلو

8 : تپه لورباجوق

9: تپه ي روستاي كچه لر

10: تپه ي بفا

11: تپه ي عسگر آباد

12 : تپه ي بزئولار(گوساله ها)

13 : گوي تپه

14 : شيخ تپه سي

15 : تپه ي حسنلو

و همچنين از محصولات مهم كشاورزي اين شهرستان مي توان به محصولاتي مانند سيب،انگور ،گندم،چغندر قند،و.....اشاره كرد.

           نت اوچون حاضيرلايان آيتام اورمولو

گؤنده ر     بؤلوم لر: اورميه